Animalia jakin batzuk, hala nola, azeria, otsoa, oiloa, belea, astoa… hartzen dira protagonistatzat eta haien pasadizoak kontatzen dira, sarritan ondorio jakingarri bat atera nahiz. Tradizio handikoak dira mundu guztian alegiak, eta antzinatean Esopok idatzirikoak mendebalde guztian ezagutzen diren bezalaxe, Max Mullerrek erakutsi zuen (1918) ekialdeko fabulak Espainian sartu zirela arabieratik latinera eta gero gaztelaniara itzuli zirela XI. eta XIII. mendeetan, eta ikaragarri ezagunak egin zirela mendebaldean sermolariek beren prediku, homilia eta moral tratatuetan sarrarazi zituztelako. Honela, Patxi Salaberrik Axularren liburuan jasotako 90 narrazio klasiko identifikatu ditu (1643ko “Gero”). J.B. Orpustanek, aldiz, Jean de Tartasek Esoporen alegiak bere testuan sarrarazi zituela dio (Onsa hiltzeko bidian). Bestalde, gauza bera egiten zuten hegoaldeko sermolariek, Inazio Mujikak Asteasuko Agirreren testuak aztertuz erakutsi duenez (Ipuingintzaz, RIEV 1991)
Euskal Herrian jasorikoetan zaharrenetarikoa da Oihenartek kontaturikoa 373. atsotitza argitzen ari denean: “Orhin ekhia bero”. Ihardespena: “Han izanik hona niz”.
“Behiala, hegaztiak mintzo zirenean, xori bat neguan hotzez hila habia bati arrimatu zela, eta hura bertze xori batez hartua edirenik, haren hantik ateratzko, sinhets arazi nahi ukan ziola, Orhin ekhia bero zela; ordea bertzeak haren mina ezaguturik, inhardetsi ziola, bazekiela Orhiko berri, ezi hantik etorri-berri zela” (Les proverbes…1657)
Eredu bat: “Ardiak eta belarra”
Garai hartan, gauza guztik zekien hizketan. Ordun, bai belarrak, bai… harrik ez. Eta… burnik eta horik ez. Baiña bizia zun gauzek danak zekin hizketan. Eta, …ardik e bai, animalik e bai, danak! Egun baten, artzai batek (artaldetxo bat zeukan), eramate zittun bere barrutia, bere mendia, eta ardik baita belarretan jarri ere, eta bera bere lanetan ibiltzen zan. Esaten zien… Aurrena pasa hemen, … hantxe. Eta egun baten, jun zan nausi hori barruti honek non zegon ikustea eta iruditu zitzaion ba, hantxe zegok belar ona, nire ardik gozauko dia gaur, eta hementxe jarriko dizkiat ardik bihar . Etorri zan etxea eta hurrengo goizen esan zien:
– Bueno, zoazte gaur halako tokita, ta hantxe daukazue belar ona, larre ona. Jan han nahikoa.
Juan zien ardik eta hasi zien: bee, bee,… piskat belarra hartzen eta…belarrak eantzun ein zien:
– Aurrea ta goxo! Aurrea ta goxo!
Ardik hoi entzuten ba, … ra, ra, ra, ra, joan zian aurrea, eta gora junda ere:
– Aurrea ta goxo!
Itzuli berriz ta, egun guztia hola ibili, nekatu, jan gabe, etxea. Iluntzean jun zan artzai hori, ardik bilduta zeuden…
– Gaur horratio nahikoa jango zenduen.
– Nahikoa? – batek eantzun zion – Ez degu ezerre jan!
– Nola ez dezuela jan?
– Bai, ez deu ezerre jan!
– Zer gertatu da ba?
– Beira, sartu orduko barrun,.. sartu orduko hasi zaigu belarra esaten: Aurrea ta goxo! Aurrea ta goxo! Eta gu aurrea, ta aurrea, ta aurrea, ta bueltaka ibili gea,…
– Uuuuu, etzeate tonto txarrak. Hoi ein dizue?
– Bai.
– Bihar joate zeatenen, esan behar diozue belarrai: bertan goxo.
Ordun, hurrengo goizen jun zien, belarrak…. Hasi zien ra, ra, ra,…belarra ere bai:
– Aurrea ta goxo! Aurrea ta goxo!
– Bertan goxo! Bertan goxo!
Nahikoa jan zuen eta bestetan baino goizago etorri zien etxea. Gauen, jun zan iluntzen, bere lanak eginda juan zen arditta ta:
– Gaur zer, nahikoa jan dezute!
– Gaur bai! Bertan goxo esanda nahikoa jan deu!
Gauza guztiek zekin hizketan, eta gauza bizi guztik… baina bazan bat etzekiña! Belar bat: goroldioa. Goroldioa esaten zaiona, paretetan ta izaten dana. Harek etzekin. Ordun bildu zien larrak, bildu zien garik, artok, ingurun zeuden arbolak,… danak bildu zien hari euskeraz erakusteko, hizketan erakusteko. Eta nola erakutsiko hari, berak, danak, hizkuntza galdu egin zuten. Gelditu zien batzuk muu, besteak bee, ta bestek zea… hizketan jakin gabe. Batak etzun ikasi, bestek galdu egin zuten. Eta galtze horrekin ba, bata besteagandik urrutiratu zien.
Eta gero bada esaera bat, gutarten, esaten dana: ardik eta belarrak ez dutela galdu elkarren arteko hizkuntza horixe… Barruti batea juten dienen gehienak hasten die lasterka, punta batetik bestea, ardik, korrika gora eta behera. Bertan goxo esaten omen die belarrak, ta bestek aurrea ta goxo, aurrea ta goxogo, eta jun da jun, azkenen betan goxo esan arten hantxe ibiltze omen die.
Xabier Kaltzakortak Joxe Arratibeli jasoa